Tòa án nhân dân Việt Nam hình thành, phát triển gắn liền với sự ra đời, phát triển của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam), đồng hành và có những đóng góp to lớn vào thắng lợi vẻ vang của dân tộc trên chặng đường đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đổi mới và hội nhập quốc tế.

Sau thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong Tháng Tám năm 1945, ngày 02/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập, khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa – Nhà nước dân chủ nhân dân đầu tiên ở Đông Nam Á. Để bảo vệ thành quả cách mạng, chống sự phá hoại của các thế lực thù địch trong và ngoài nước, Đảng và Chính phủ đã nhanh chóng kiến lập nền tư pháp cách mạng mà trước hết và trọng tâm là thành lập ngành Tòa án. Ngày 13/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh – Chủ tịch Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ký ban hành Sắc lệnh số 33C thành lập Tòa án quân sự trong cả nước. Tòa án quân sự – tiền thân của Tòa án nhân dân, là thiết chế xét xử đầu tiên của Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, đánh dấu sự ra đời của ngành Tòa án Việt Nam. Ngày 13/9/1945 trở thành ngày truyền thống của Tòa án nhân dân Việt Nam.

Đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp “kháng chiến, kiến quốc”, ngành Tòa án nhân dân Việt Nam được xây dựng và kiện toàn, gồm: Tòa án đặc biệt tại Hà Nội (thiết lập theo Sắc lệnh số 64 ngày 23/11/1945); ngành Tòa án thường, gồm Tòa sơ cấp (phủ, huyện, châu), Tòa án đệ nhị cấp (tỉnh, thành phố), Tòa thượng thẩm (tổ chức ở Bắc Kỳ, Trung Kỳ, Nam Kỳ) (thiết lập theo Sắc lệnh số 13 ngày 24/01/1946); Tòa án binh (thiết lập theo Sắc lệnh số 163 ngày 23/8/1946).

Ngành Tòa án được thiết lập kịp thời và tích cực hoạt động, là công cụ pháp lý hết sức quan trọng để chính quyền dân chủ nhân dân được giữ vững trong tình thế hiểm nghèo “nghìn cân treo sợi tóc”, thực hiện những nhiệm vụ cấp bách, chuyên chính với kẻ thù, chống nguy cơ xâm lược của đế quốc, bảo vệ và xây dựng chế độ dân chủ mới, xây dựng Nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân.

Kế thừa những thành tựu đạt được, trong 30 năm đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, ngành Tòa án nhân dân Việt Nam không ngừng phát triển về mọi mặt, đóng góp đặc biệt quan trọng trong việc trấn áp bọn gián điệp, phản cách mạng, xử lý các tội phạm xâm phạm tài sản của Nhà nước, công dân, các tội phạm làm phương hại đến an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội, làm ảnh hưởng đến uy tín và vai trò lãnh đạo của Đảng, sự quản lý, điều hành của Nhà nước và sức mạnh của Quân đội nhân dân, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa…, góp phần vào thắng lợi của hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược.

Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa từ năm 1975 đến nay, nhất là từ khi nhân dân ta tiến hành công cuộc đổi mới (từ năm 1986), Tòa án nhân dân có những đổi mới mạnh mẽ cả về tổ chức và hoạt động, chuyển biến tích cực về mọi mặt, có những tiến bộ mang tính bước ngoặt, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập quốc tế và yêu cầu của cải cách tư pháp, giữ một vị thế quan trọng trong quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam.

Với những thẩm quyền được mở rộng, chức năng, nhiệm vụ ngày càng to lớn, nặng nề, Tòa án nhân dân Việt Nam đã thực hiện có hiệu quả chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn được Hiến pháp và pháp luật quy định, bảo vệ công lý, là công cụ sắc bén của Nhà nước nhằm ngăn chặn có hiệu quả các hành vi xâm hại đến lợi ích của Đảng, Nhà nước và nhân dân; bảo vệ kịp thời các quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân, góp phần quan trọng vào việc giữ vững ổn định chính trị, giữ gìn trật tự, an toàn xã hội; góp phần tạo môi trường lành mạnh, ổn định cho sự phát triển đất nước.

Trong quá trình hình thành và phát triển, Tòa án nhân dân Việt Nam luôn nhận được sự quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, giúp đỡ của Đảng, Nhà nước và nhân dân. Đảng đã đề ra nhiều chủ trương, định hướng quan trọng về xây dựng Tòa án như: Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới; Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện ngành pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020; Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020; Kết luận số 84-KL/TW ngày 29/7/2020 về tổng kết 15 năm thực hiện Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị khóa IX về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020; Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới.

Trong tất cả các Hiến pháp của Nhà nước ta (Hiến pháp năm 1946, Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980, Hiến pháp năm 1992 sửa đổi, bổ sung năm 2001 và Hiến pháp năm 2013), tổ chức, chức năng, nhiệm vụ của ngành Tòa án luôn được ghi nhận là một thiết chế quan trọng và độc lập của Nhà nước. Sau mỗi lần bổ sung, sửa đổi, ban hành mới Hiến pháp, chức năng, nhiệm vụ và tổ chức bộ máy ngành Tòa án nhân dân Việt Nam ngày càng hoàn thiện. Điều 102 Hiến pháp năm 2013 quy định rõ: “Tòa án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp”, “Tòa án nhân dân có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân”. Đây chính là quan điểm chỉ đạo xuyên suốt, đồng thời là sự tin tưởng, kỳ vọng của Đảng, Nhà nước và nhân dân đối với Tòa án nhân dân Việt Nam.

Ngày 24/6/2024, tại Kỳ họp thứ 7, Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) năm 2024. Đây là một đạo luật quan trọng về tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án nhân dân theo tinh thần Hiến pháp năm 2013; thể chế hóa các chủ trương, quan điểm của Đảng về cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, xây dựng nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phụ sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả, hiệu lực cao. Một trong điểm mới của Luật (sửa đổi) lần này là thành lập thêm các Tòa án nhân dân sơ thẩm chuyên biệt trong hệ thống Tòa án nhân dân.

Ngày 26/4/2025, tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội Khóa XV đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân, có nhiều nội dung mới liên quan đến tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án nhân dân. Luật có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025. Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Tổ chức Tòa án nhân dân 2025 tập trung sửa đổi, bổ sung các quy định về tổ chức bộ máy, thẩm quyền của Tòa án và các vấn đề liên quan để phù hợp với chủ trương sắp xếp, tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị theo kết luận của Bộ Chính trị, Ban Bí thư, Ban Chấp hành trung ương Đảng.

Lịch sử đã khẳng định, trải qua quá trình xây dựng, trưởng thành, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, ngành Tòa án nhân dân Việt Nam luôn quán triệt, thực hiện nghiêm quan điểm, đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; không ngừng củng cố, hoàn thiện về tổ chức, thực hiện ngày càng tốt chức năng, nhiệm vụ, góp phần to lớn vào thắng lợi của sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Phát huy truyền thống vẻ vang của các thế hệ cán bộ, công chức, người lao động, Tòa án nhân dân các cấp qua 80 năm xây dựng và trưởng thành, dưới sự lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng ủy, lãnh đạo Tòa án nhân dân tối cao, trong thời gian qua, toàn thể Thẩm phán, cán bộ, công chức, viên chức và người lao động Tòa án nhân dân đã tích cực thực hiện có hiệu quả phong trào thi đua với chủ đề xuyên suốt “Phụng công, thủ pháp, chí công vô tư” với phương châm “Gần dân, hiểu dân, giúp dân, học dân” và đẩy mạnh thực hiện cuộc vận động “Nâng cao bản lĩnh chính trị, phẩm chất đạo đức, lối sống của đội ngũ Thẩm phán, cán bộ, công chức, viên chức và người lao động Tòa án nhân dân các cấp”; cùng với phong trào thi đua “Vì công lý” với chủ đề hành động “Trách nhiệm, kỷ cương, chất lượng, vì công lý” được phát động và tổ chức thực hiện tại Đại hội thi đua yêu nước của Tòa án nhân dân lần thứ IV năm 2020, phong trào thi đua đã đạt được nhiều kết quả quan trọng, đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Với những thành tích đóng góp to lớn vào công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước, nhân dịp kỷ niệm 40 năm ngày truyền thống Tòa án nhân dân, Hội đồng Nhà nước Nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã tặng thưởng “Huân chương Hồ Chí Minh” lần thứ nhất cho Tòa án nhân dân năm 1985. Toà án Quân sự trung ương cũng đã vinh dự được Nhà nước tặng thưởng “Huân chương Quân công” hạng nhì năm 1984, “Huân chương Độc lập” hạng Ba năm 1995 và “Huân chương Quân công” hạng nhất năm 2002. Đặc biệt, năm 2005 nhân dịp kỷ niệm 60 năm ngày truyền thống Tòa án nhân dân, Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã quyết định tặng thưởng “Huân chương Sao Vàng” cho Tòa án nhân dân; kỷ niệm 70 năm ngày truyền thống Tòa án nhân dân được tặng thưởng “Huân chương Hồ Chí Minh” lần thứ hai năm 2015; Kỷ niệm 75 năm ngày truyền thống Tòa án nhân dân được tặng thưởng “Huân chương Độc lập” hạng Nhất.